Binnen de overheid wordt steeds meer belang gehecht aan structurele aandacht voor het gedrag van mensen en bedrijven en hun drijfveren. Dit komt onder andere tot uiting in het nieuwe Beleidskompas, de Doenvermogenstoets en het Communicatiekompas. Het gedrag van mensen en bedrijven veranderen, is complex. Wil je met beleid, communicatie of toezicht daaraan bijdragen, dan is het nodig om (de oorzaken van) het gedragsprobleem grondig te analyseren, je in te leven in de doelgroep en inzichten uit de gedragswetenschap en praktijkonderzoek te benutten. Dat kan met een van de tools voor de toepassing van gedragsinzichten.

Momenteel zijn er zes tools die binnen de Rijksoverheid regelmatig worden gebruikt die je hierbij kunnen helpen: Behaviour Change Wheel, Tool Gedragsverandering bij bedrijven (vanaf hier kortweg: Bedrijventool), CASI, DOE-MEE, InterventieKompas en Interventietoolbox. Wil je weten welke tool past bij jouw gedragsvraagstuk? Op deze pagina vergelijken we de zes tools met elkaar om (potentiële) gebruikers inzicht te geven in relevante verschillen en overeenkomsten tussen deze tools. Wil je meer gedetailleerde informatie per tool, klik dan op een van onderstaande iconen.

Waar kun je gedragsveranderingstools voor gebruiken?

Al deze tools kun je gebruiken voor het maken van gedragsanalyses om zo beter grip te krijgen op de oorzaken van een concreet gedragsprobleem en de doenlijkheid van gedrag. En de tools helpen je bij het ontwikkelen van interventies die ervoor zorgen dat mensen en bedrijven hun gedrag gaan veranderen. Het helpt als je al enige kennis van gedrag hebt voordat je met een tool aan de slag gaat. Heb je dat niet? De BIN NL contactpersoon van jouw organisatie kan je helpen of in contact brengen met een gedragsspecialist. Voor meer informatie over een specifieke tool kun je terecht bij de contactpersonen die vermeld staan onderaan de zes toolpagina’s.

Welke gedragsveranderingstool kan ik het beste gebruiken?

Alle gedragsveranderingstools helpen je onderbouwde keuzes te maken bij de aanpak van jouw gedragsvraagstuk. Welke tool je daarvoor het beste kunt gebruiken, hangt af van de aard van het vraagstuk en wat je belangrijk vindt in een tool. Er is op voorhand dan ook niet één beste tool aan te wijzen. Aan de hand van onderstaande vragen laten we zien waar de zes tools overeenkomen en van elkaar verschillen. Door te kijken naar de vragen die voor jouw situatie relevant zijn, zie je al snel welke tool biedt wat je zoekt.

• Richten de tools zich op beleid, communicatie of toezicht?
• Op welke doelgroepen richten de tools zich?
• Waar worden de tools in de praktijk het meest voor gebruikt? 
• Hoe ondersteunen de tools mij als gebruiker? 
• Hoe helpen de tools als je gedragsvraagstuk nog niet zo concreet is? 
• Welke gedragsbepalers zitten in de tools? 
• Wat valt erop als we de tools inhoudelijk met elkaar vergelijken?
• Op wat voor soort interventies en strategieën kom je uit met de tools? 
• Welke tools zijn er nog meer?

Richten de tools zich op beleid, communicatie of toezicht?

Alle tools kijken in principe naar het volledige palet van beleidsinstrumenten (regelgeving, subsidies, handhaving, communicatie, voorzieningen, educatie), maar de focus verschilt wel. Er zijn tools die de nadruk leggen op beleidsontwikkeling en -uitvoering, communicatie of handhaving en toezicht. Dit komt tot uiting in de gedragsbepalers die worden onderscheiden, het soort interventies en het gehanteerde werkproces. 

 

Op welke doelgroepen richten de tools zich?

Er zijn generieke tools waarmee je allerlei soorten doelgroepen kan analyseren: burgers, bedrijven of medewerkers van de overheid zelf. Ook zijn er tools die extra informatie en analyses bieden als je je specifiek op de doelgroep bedrijven richt. Binnen bedrijven is menselijk gedrag relevant, maar zijn ook organisatiekenmerken en beslisstructuren van invloed.

*Het InterventieKompas beschikt daarbij over een doelgroepverdeler waarmee je mensen en bedrijven in zeven typen nalevers en overtreders kunt indelen.
**De Interventietoolbox richt zich specifiek op bedrijven waar de Nederlandse Arbeidsinspectie toezicht houdt. De Interventietoolbox beschikt daarbij eveneens over een doelgroepverdeler waarmee je mensen en bedrijven in acht typen nalevers en overtreders kunt indelen.

Waar worden de tools in de praktijk het meest voor gebruikt?

Alle tools kunnen gebruikt worden voor zowel het uitvoeren van gedragsanalyses als richting geven aan interventieontwikkeling. In de praktische toepassing zien de tooleigenaren wel dat hun tools voor bepaalde doeleinden meer of minder gebruikt worden. Uiteraard heeft dit ook te maken met de behoefte van hun gebruikers. Verder worden sommige tools vooral ingezet om mensen met interesse in gedrag op weg te helpen/ter inspiratie, terwijl andere tools erop gericht zijn om een gedragsveranderingstraject volledig te ondersteunen.

Hoe ondersteunen de tools mij als gebruiker?

Gedragstools zijn een hulpmiddel voor het doen van gedragsanalyses, het selecteren van passende strategieën en het bedenken van kansrijke interventies. De meeste tools maken daarbij gebruik van diverse vormen van ondersteuning, zoals een werkproces, een online omgeving, een handleiding, (fysieke of online) sessies, werkbladen en werkvormen. Voor de beginnende gebruiker is het fijn als het werkproces (wie betrek je, wanneer en hoe geef je sessies vorm) duidelijk wordt beschreven in een handleiding of als je daar door een digitale tool bij geholpen wordt. Enige kennis van gedrag is een voorwaarde om de tools goed te kunnen gebruiken.

 

Hoe helpen de tools als je gedragsvraagstuk nog niet zo concreet is?

Alle gedragsveranderingstools wijzen op het belang van het formuleren van een concreet gedragsdoel. Wie moet wat doen (of laten), op welk moment, op welke plaats? Je moet er als het ware een foto van kunnen maken. Alleen dan kun je succesvol gedrag veranderen. De praktijk wijst uit dat het lastig is om dit zo concreet te benoemen vooral als je nog aan het begin staat van een gedragsveranderingstraject of als het gaat om complexe beleidsthema’s waar meerdere potentiële doelgedragingen onder vallen. Hieronder staat hoe de tools je als gebruiker ondersteunen bij het kiezen en concretiseren van je gedragsdoel.

 

Welke gedragsbepalers zitten in de tools?

Alle tools baseren zich grotendeels op dezelfde sociaal-psychologische wetenschappelijke literatuur. Toch zie je dat elk van de tools een andere groepering van gedragsbepalers maakt. Die groepering geeft aan welke type factoren men belangrijk vindt en hoe fijnmazig men daarin wil zijn. Alle tools wijzen erop dat veel gedrag onbewust is, maar sommige tools zijn daar explicieter in dan andere.

*De Interventietoolbox maakt voor gedragsanalyses waarin onbewuste motieven mogelijk een rol spelen, gebruik van het InterventieKompas

Wat valt erop als we de tools inhoudelijk met elkaar vergelijken?

Als we de tools inhoudelijk globaal vergelijken, dan vallen de volgende punten op:

• Behaviour Change Wheel en Doe MEE werken met een beperkt aantal brede  gedragsbepalers. De specifiekere gedragsbepalers van de andere tools kun je daaraan koppelen. Zo zijn waarden en overtuigingen (Bedrijventool), houding (CASI), gemak en gewoonte (InterventieKompas en Interventietoolbox) allemaal als mogelijke gedragsmotieven te classificeren. Tools met minder gedragsbepalers hebben als voordeel dat ze makkelijker communiceren, de tools met meer gedragsbepalers geven een onervaren gebruiker meer houvast.
• De duiding van gedragsbepalers komt meestal goed overeen, maar kan per tool wel iets verschillen. Zo zien de meeste tools sociale omgeving als een motiverende factor: anderen doen of vinden iets, dus wil je je eigen gedrag daarop aanpassen (n.b. dit gaat deels onbewust). BCW ziet de sociale omgeving als onderdeel van gelegenheid. De argumentatie daarbij is dat je onderzoekt of een omgeving waarin anderen ook al een bepaald gedrag vertonen of wenselijk vinden, meer gelegenheid geeft om dat gedrag zelf te gaan vertonen. Kies een tool waarvan je de indeling in gedragsbepalers begrijpt en goed kunt uitleggen aan anderen.
• De tools gaan gedetailleerder in op gedragsbepalers die voor hun toepassingsgebied (beleid, communicatie, toezicht) relevant zijn. Zo behandelen Interventiekompas en Interventietoolbox standaard de verschillende risico’s die voor (nalevings)gedrag relevant zijn: hoe schat de doelgroep de pakkans, controlekans en boetekans in? In CASI is risicoperceptie onderdeel van houding en wordt alleen nader bekeken als risico’s relevant zijn voor het betreffende gedragsvraagstuk.

Op wat voor soort interventies en strategieën kom je uit met de tools?

De tools bevatten deels dezelfde en deels andere technieken voor gedragsverandering. De onderscheidende gedragstechnieken hangen vaak samen met de focus van de tool: beleid, communicatie of toezicht <LINK>. Veel wetenschappelijke gedragsexperts erkennen dat de indeling van gedragstechnieken in strategieën waarmee je tot interventies komt tot op zekere hoogte arbitrair is. Daarom is vooral belangrijk: welke indeling spreekt je aan en sluit goed aan bij jouw dagelijks werk? Voor gebruikers van een tool is het daarbij prettig als er een duidelijke link is tussen gedragsbepalers en daarbij passende strategieën.

 

Welke tools zijn er nog meer?

Mocht er toch geen geschikte tool voor jouw situatie bij zitten, dan zijn er nog meer mogelijkheden. Intervention Mapping is een gedragstool afkomstig uit de wetenschap die gekenmerkt wordt door een grondige en gedetailleerde aanpak met veel aandacht voor de uitvoering en evaluatie van een interventieprogramma. Deze tool vereist in vergelijking met de zes tools uit het overzicht meer gevorderde gedragskennis. Ook zijn er diverse gespecialiseerde, commerciële gedragsadviesbureaus die hun eigen tools hebben. Deze tools zijn in tegenstelling tot de zes tools uit het overzicht niet gratis beschikbaar. Tenslotte zijn er nog tools ontwikkeld door internationale organisaties of buitenlandse overheden. Deze tools zijn vaker bedoeld als denkkader dan als praktisch adviesinstrument. De website van de OESO biedt hiervan een mooi overzicht.