In deze rubriek kijken we achter de schermen bij de leden van de BIN NL-community. Ditmaal bij Roel Willems en Wieke Blijleven, onderzoekers van het Sociaal en Cultureel Planbureau bij het programma ‘Beleidsvisies, Burgervisies en Gedragingen’. Zij voeren een onderzoek uit naar mensbeelden bij beleid. Welke mensbeelden liggen onder beleid en hoe werken ze door in beleidskeuzes?

Wat was de aanleiding voor dit onderzoeksprogramma?

"Beleid wordt gemaakt voor mensen. Het beeld dat je hebt van de mensen voor wie je beleid maakt, bepaalt hoe het beleid eruit gaat zien. Wie ervanuit gaat dat mensen graag hun eigen leven inrichten, zal ander beleid ontwikkelen dan wie denkt dat mensen graag actief gestuurd worden in wat ze moeten doen. Bijna altijd blijven deze mensbeelden impliciet. Hoewel dus onuitgesproken, is de kracht van mensbeelden enorm. Dit werd schokkend duidelijk in de toeslagenaffaire. Het – impliciete – mensbeeld van mensen als fraudeurs tekende het beleid, met grote gevolgen voor burgers. Met ons onderzoek willen we bijdragen aan een beter begrip van de mensbeelden die onder beleid liggen en ook inzicht krijgen in de mensbeelden die burgers zelf hebben."

Op twee beleidsdossiers, ‘leven lang ontwikkelen’ en ‘Covid-vaccinatiestrategie december 2020-april 2022’, is al uitgezocht welke mensbeelden eronder liggen. Hoe hebben jullie dat onderzoek aangepakt?

"We hebben een beleidsanalyse uitgevoerd. In die beleidsanalyse reconstrueerden we op systematische wijze de achterliggende aannames van het beleid. Van welke probleemanalyse gaan de beleidsteksten uit; welke doelen heeft het beleid en hoe probeert men die doelen te realiseren? En belangrijker: welke verwachtingen en idealen van mensen zien we daarin terug? Iets platter gezegd: je hebt een grote bak met documenten over het beleidsterrein en analyseert die systematisch om te onderzoeken wat de aannames zijn onder het beleid. Daarnaast interviewden we beleidsmakers om een beter beeld te krijgen van (de context van) het beleid. Bijvoorbeeld, wanneer het in de routekaart leven lang ontwikkelen gaat over burgers die zich graag willen laten bijscholen om aan hun carrière te werken, dan spreekt daar een mensbeeld uit van rationele, welwillende burgers. We zoeken dus eigenlijk als detectives naar aanwijzingen voor de mensbeelden in overheidsdocumenten − kamerbrieven, persconferenties, nieuwsberichten etcetera."

Wat waren de belangrijkste conclusies uit jullie onderzoek?

"Het beleid voor een Leven lang ontwikkelen (LLO) is heel anders dan voor de Covid vaccinatiestrategie. Toch troffen we in beide dossiers soortgelijke mensbeelden aan. Het onderzoek wordt nog afgerond, maar we kunnen er hier alvast twee benoemen. Ten eerste herkennen we in beide dossiers het (ideaal)beeld van de rationele, autonome en verantwoordelijke mens die gebaat is bij vrije keuze. Een terugkerende aanname achter veel beleidsinstrumenten is: wanneer mensen maar over de juiste informatie en financiële en fysieke mogelijkheden beschikken, zij een verantwoorde keuze zullen maken – voor zichzelf en voor anderen. Als verantwoorde keuze wordt in de praktijk het beleidsdoel gezien.

Daarnaast is er het beeld van de kwetsbare mens die ondersteuning en bescherming nodig heeft. Ook dit beeld krijgt afhankelijk van het dossier een specifieke invulling: bij een Leven Lang Ontwikkelen gaat het om kwetsbaarheid op de arbeidsmarkt, bij covid om mensen met een kwetsbare gezondheid. Deze mensbeelden zijn dus een vereenvoudiging van de werkelijkheid, vanuit een specifieke, normatieve invulling. Dat is tot op zekere hoogte onvermijdelijk. Maar door mensbeelden expliciet te maken, kun je ze bevragen en aanscherpen: hoe ga je om met de mensen die buiten het dominante (ideaal)beeld vallen?"

Waar hopen jullie met het vervolgonderzoek antwoord op te krijgen?

"In vervolgonderzoek kijken we naar de mensbeelden die burgers zelf hebben over hoe zij denken dat mensen zijn of handelen. Hiervoor hebben we burgers geïnterviewd over het beleidsthema Leven Lang Ontwikkelen -  en het beleid voor sport en bewegen. Het is een uitdaging om mensen aan de praat te krijgen over mensbeelden. Het is uiteindelijk toch best een abstract begrip. Om het gesprek op gang te krijgen, leggen we deelnemers korte situatieschetsen voor. We vragen vervolgens of mensen zichzelf in die situatieschets herkennen, of dat ze anderen erin herkennen. Ook vragen we welke beleidsinstrumenten burgers het meest passend vinden. Ook dit geeft inzicht in iemands mensbeeld. Naast burgers hebben we ook interviews met beleidsmakers gehouden. Zo proberen we de visies op mensbeelden van burgers en van beleidsmakers met elkaar te vergelijken."

En waarover zouden jullie graag in gesprek gaan met de collega-gedragsexperts van de BIN NL-community?

"We hebben inmiddels aardig wat inzicht gekregen in (de rol van) mensbeelden in beleid en in de gevolgen daarvan. We zijn ervan overtuigd dat een zorgvuldige omgang met mensbeelden heel belangrijk is: beleid baseren op realistische mensbeelden, oog hebben voor wie buiten het dominante of standaard beeld valt. Maar: wat is daarvoor nodig en hoe organiseer je dat in het beleidsproces? Wij zijn heel benieuwd hoe gedragsexperts daar naar kijken. Verder willen we graag verkennen hoe we gedragswetenschappelijke inzichten breder kunnen beschouwen dan ‘alleen maar’ psychologische inzichten. Wij zouden gedragswetenschappen graag breder zien en inzichten over het micro-niveau van het individu verbinden met inzichten op het macro-niveau van groepen en instituties."

---
Meer weten?

Lees het rapport Beleidsvisies, burgervisies en gedragingen | Sociaal en Cultureel Planbureau (scp.nl).
Voor vragen over het  programma ‘Beleidsvisies, Burgervisies en Gedragingen’ kun je ook direct contact opnemen met Roel Willems.

Ben je ook betrokken bij een gedragsexperiment, -interventie of -onderzoek en wil je daar eens iets over vertellen? Neem dan contact op met de community manager, Manoe Mesters.