Op donderdag 2 februari organiseerde de EUR, WRR en Gemeente Rotterdam de conferentie Gedragswetenschap en beleid: de volgende stap. Een heel relevant onderwerp, zeker voor het Behaviour Insights Netwerk Nederland. Waar staan we nu? Welke volgende stappen kunnen we zetten zodat gedragskennis wordt meegenomen in beleid en uitvoering? We vragen dit jaar enkele wetenschappers om hun visie op de toekomst. Ditmaal is dat Rick van Baaren, hoogleraar gedragsverandering en maatschappij aan de Radboud Universiteit Nijmegen en eigenaar van D&B, een adviesbureau gespecialiseerd in de sturing van menselijk gedrag.

Waar staan we naar jouw idee in de verbinding van gedragswetenschap en overheid?

In mijn optiek is de overheid echt een voorloper op het gebied van analyseren van gedrag en gedragskennis toepassen in de praktijk. Het Verenigd Koninkrijk heeft er ook een traditie in, maar daarna is de Nederlandse overheid echt internationaal een voorloper. Op een aantal banken en verzekeraars na, zie ik dat binnen Nederland ook niet in deze mate bij bedrijven. Iets om trots op te zijn dus. Er is veel interesse bij ambtenaren, er worden ruimschoots workshops, lezingen, congressen, opleidingen aangeboden en uiteraard is het Behavioural Insights Netwerk Nederland (BIN NL) een hele goede aanjager van de interesse in- en het gebruik van gedragskennis. De verbinding tussen wetenschap en overheid wordt ook actief gezocht en gestimuleerd. We zijn echt ver gekomen met z’n allen. Ik zit nu zo’n kleine 25 jaar op dit onderwerp en het verschil tussen toen en nu is gigantisch.

Wat kan er nog beter?

Wat beter kan is de governance van gedragskennis binnen de overheid. BIN NL is een prachtig netwerk dat tot vele mooie dingen leidt. Echter, om maximaal effect te halen uit de relatie wetenschap-overheid op het gebied van gedrag zou je dat binnen de overheid nog beter moeten inpassen, structureren. Architecture (hoe richten we systemen in) heeft een sterk effect op gedrag. De manier waarop we vanuit de overheid proberen om gedragskennis zo sterk mogelijk in beleid en in ambtenaren te krijgen heeft ook een effect op resultaat. Ik mis de top-down component hier. Bottom-up is er veel ruimte voor mensen om samen te werken en te leren, maar je zult het uiteindelijk ook sterker en centraler moeten aansturen. Nu is het nog wat te vrijblijvend in mijn optiek en is er te veel ruimte om het op je eigen manier te doen. Dat bevordert uiteindelijk de kwaliteit en het proces niet.

Je richt je mede op onbewuste processen in gedragsverandering in adviezen aan beleidsmakers. Denise de Ridder is benieuwd wat de implicaties van een focus op het onbewuste zijn voor de legitimiteit van gedragsveranderingsinzichten in beleid?

Ja interessante vraag! Voor mij is onbewust of bewust an sich niet heel belangrijk. Het gaat me bij het begrijpen en veranderen van gedrag om het hele spectrum van amotivatie, externe motivatie tot aan intrinsieke motivatie. Afhankelijk van de strategie kies je dan de meest passende oplossing, rekening houdend met ethische aspecten. De sturing van de meer onbewuste processen is uiteraard een tricky aangelegenheid qua ethiek en transparantie. Zelf ben ik meer comfortabel om dat op een systemische manier te tackelen -  dus via o.a. regels, protocollen, defaults, gemak -, aangezien ik dat transparanter vind dan interventies die meer onder de radar hun effect hebben, zoals priming, etcetera. Sowieso is en blijft ethiek in gedragsverandering een essentieel aspect waar we goed naar moeten blijven kijken. Niet alleen ethiek in de methode, maar wat mij betreft vooral ook ethiek in het kader van het mensbeeld achter overheidsinterventies. Hoe stimuleer je mensen toch om het beste uit zichzelf te halen en je niet neer te leggen bij de impliciete gedachten dat mensen weinig zouden kunnen en lui zouden zijn.

Heb je nog andere verbetersuggesties voor overheidsinterventies?

Een probleem bij het toepassen van gedragskennis binnen de overheid is dat die kennis vaak te laat in een proces wordt ingezet. Het beleid is grotendeels al gemaakt en dan wordt de gedragskennis in de laatste fase, de realisatiefase, pas echt gebruikt. Verstandiger is om al direct bij de vorming van beleid al na te denken over wat de effecten van beleidsopties op gedrag kunnen zijn. Een goed voorbeeld hiervan is het ministerie van Financiën dat ons gevraagd heeft om door hen geformuleerde alternatieven voor het toeslagenstel te toetsen op de doenlijkheid voor de burger. Hoe makkelijk of moeilijk is het? Wat is de kans dat mensen in de problemen kunnen komen? Hoe rechtvaardig vindt men dat alternatief. Dat rapport is naar de Eerste- en Tweede kamer gegaan, zodat er in de keuze van beleidsopties al rekening kan worden gehouden met gedragskennis. 

Wie zou je nog meer op de toekomst van gedragskennis en beleid willen laten reflecteren?

Aansluitend op de eerste vraag van dit interview, ben ik heel benieuwd naar iemand die reflecteert vanuit de relatie gedragsverandering en organisatieverandering. Meteen komt dan Ben Tiggelaar bij mij op. Hij is “schandalig” goed ingelezen en heeft zowel verstand van gedragsverandering alsmede organisatieverandering. Ik ben heel benieuwd hoe hij kijkt naar de huidige staat van gedragskennis in beleid en dan vooral hoe het nu georganiseerd is. Is hij een tevreden mens als hij hiernaar kijkt of ziet hij ruimte voor verbeteringen en welke zouden dat dan zijn?